امیر پروسنان/ وضعیت جمعیت در کشور در سال‌های اخیر با چالش‌های فراوانی مواجه بوده و نرخ رشد آن به ۱.۲۴ درصد رسیده، پرسش این است که دولت‌های مختلف در راستای رفع نیازهای مردم چه اقداماتی انجام داده‌اند که انتظار ازدواج و فرزندآوری برای بهبود وضعیت جمعیت کشور را داشته باشند؟

نیروی انسانی هر کشور عامل اصلی توسعه پایدار محسوب می‌شود و باید برای تربیت و توانمندسازی آن برنامه‌ریزی مناسبی داشت تا بتوان آن نیروی انسانی تربیت‌شده را برای اهداف توسعه به کار گرفت. زیرا پیشرفت با بهره‌مندی از نیروی انسانی کارآمد به دست می‌آید.

آن‌چه تعداد و توزیع سنی جمعیت کنونی را تعیین کرده، رفتار جامعه در گذشته بوده است. بخشی از این رفتار به موضوع ازدواج و فرزندآوری بر می‌گردد. رفتاری که امروز، وضعیت فردا را مشخص می‌کند و هر جا بتوان این رفتار را اصلاح کرد، به وضعیت جمعیتی آینده می‌توان امیدوار بود.

*چند سیاست جمعیتی در کشور داشتیم؟

سیاست‌های جمعیتی در کشور چهار بار تغییر پیدا کرده است. سیاست‌هایی که گاهی با محدودکردن و گاهی با تشویق کردن همراه بوده است. سیاست‌های تشویقی که در سال‌های اخیر تنه به تنه مشکلات فراوان اقتصادی و معیشتی، نمی‌تواند موفقیت چندانی کسب کند.

«علی‌اصغر کلاهی» دانشیار پزشکی اجتماعی مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی موثر بر سلامت در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در مقاله‌ای با عنوان «سیاست جمعیتی جمهوری اسلامی ایران: مرحله خردورزی» در شماره دوم مجله سلامت اجتماعی در بهار ۱۳۹۸ در این زمینه می‌نوسید: جمعیت‌شناسی علمی است که برنامه‌ریزان را قادر می‌سازد که آینده را پیش‌بینی کرده و بر اساس الزامات و مقتضیات، سیاست جمعیتی بلندمدت کشور خود را تعیین کنند.

با اینکه این علم دست‌کم از ۲۰۰ سال پیش کاربردی شده اما در کشور ما تمایل چندانی برای به کارگیری آن نشان داده نشده است. در حالی که سیاست جمعیتی یک سیاست چند نسلی است اما در زمان معاصر و در کمتر از ۴۰ سال، سیاست جمعیتی در ایران، ۴ بار تغییر یافته است.

اول: سیاست تحدید موالید در دهه ۵۰ شمسی

دوم: سیاست تشویقی غیرکارشناسی و شتاب زده ۱۳۵۸ تا اواخر دهه ۶۰ شمسی

سوم: سیاست مجدد تحدید موالید در دهه ۷۰ و ۸۰ شمسی

چهارم: بازگشت به خردمندی و سیاست جایگزینی با افزایش باروری که در سال ۱۳۹۳ اعلام شد

به نوشته کلاهی، به نظر می‌رسد اتخاذ سیاست تحدید موالید برای مقابله با کاهش ناگهانی و شدید مرگ‌ومیر بعد از سال ۱۹۵۰ اجتناب‌ناپذیر بود و سیاست مجدد تحدید موالید در مرحله سوم نیز به نوعی مقابله با سیاست تشویقی مرحله دوم محسوب می‌شود اما سیاست مرحله دوم شتاب‌زده و بدون در نظر گرفتن عواقب آن اتخاذ شده بود.

این پژوهشگر می‌نویسد: در مورد مرحله چهارم یا بازگشت به عقل‌گرایی شاهد توجه به دانش قطعی جمعیت‌شناسی هستیم که حداقل هدف آن، سطح جایگزینی است.

انفجار جمعیت در دهه ۶۰ شمسی به سیاست کنترل جمعیت در دهه ۷۰ شمسی منجر شد. سیاستی که روی در و دیوار با شعار «دو بچه کافیه» و «فرزند کمتر، زندگی بهتر» دیده می‌شد و اتفاقا توانست سرعت رشد جمعیت ایران را کنترل کند.

رهبر معظم انقلاب در ۱۹ مهر ۱۳۹۱ در اجتماع مردم بجنورد درباره موضوع سیاست کنترل جمعیت در دهه ۷۰ شمسی فرمودند: «یکی از مهمترین موجودی‌های با ارزش ما، همین نسل جوانِ تحصیلکرده است. نسل جوان تحصیلکرده، هم شجاعت دارد، هم امید دارد، هم نشاط و تحرک دارد. من همین جا در داخل پرانتز عرض بکنم؛ یکی از خطاهائی که خود ما کردیم - بنده خودم هم در این خطا سهیمم - این مساله‌ تحدید نسل از اواسط دهه‌ ۷۰ به این طرف باید متوقف می‌شد. البته اوّلی که سیاست تحدید نسل اتخاذ شد، خوب بود، لازم بود، لیکن از اواسط دهه‌ ۷۰ باید متوقف می‌شد. این را متوقف نکردیم؛ این اشتباه بود. عرض کردم؛ مسئولین کشور در این اشتباه سهیمند، خود بنده‌ حقیر هم در این اشتباه سهیمم. این را خدای متعال و تاریخ باید بر ما ببخشد.»

موضوع سیاست‌های جمعیتی در این بین با انتقادهایی همراه بود و در نهایت در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۳، سیاست‌های کلی جمعیت از سوی دفتر رهبر معظم به قوای سه‌گانه و مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ شد.

*چالش‌های ناشی از کاهش جمعیت

ایران دوره گذار باروری خود را مانند دیگر کشورهای در حال توسعه در نیمه دوم قرن بیستم تجربه کرد، به طوری که از سال ۱۳۶۴ به بعد، میزان باروری روند کاهشی داشته و کارشناسان پیش بینی کردند در حدود سال‌های منتهی به ۱۴۲۰، با پدیده صفر شدن رشد جمعیت و پس از آن، منفی شدن جمعیت روبه‌رو خواهیم شد.

انفجار جمعیت در دهه ۶۰ شمسی منجر به سیاست کنترل جمعیت در دهه ۷۰ شمسی شد. سیاستی که روی در و دیوار با شعار «دو بچه کافیه» و «فرزند کمتر، زندگی بهتر» دیده می‌شد و اتفاقا توانست سرعت رشد جمعیت ایران را کنترل کند

«دنیا رئوفی» مدیر مرکز آموزش بهورزی دانشگاه علوم پزشکی اهواز، «فریبا ایدنی» کارشناس آموزش بهورزی دانشگاه علوم پزشکی اهواز، «میترا هاشمیان» کارشناس مسئول باروری سالم دانشگاه علوم پزشکی مشهد و «محمد احمدیان» مدیر سلامت جمعیت، خانواده، تغذیه و مدارس دانشگاه علوم پزشکی در مقاله‌ای با عنوان «نرخ باروری کلی و سیاست‌های فعلی وزارت بهداشت» در شماره ۹۰ مجله بهورز در سال ۱۳۹۳ در این زمینه می‌نویسند: به اعتقاد بسیاری از جامعه‌شناسان در نتیجه کنترل و تعدیل جمعیت، چالش‌هایی در بدنه کشور ایجاد می‌شود و به طور یقین چنانچه راهکارهایی از سوی دولت و متولیان فرهنگی و سازمان‌های تاثیرگذار ارائه نشود، کشور دچار آسیب‌های جدی و جبران‌ناپذیری خواهد شد.

*نتیجه‌گیری

براساس آمارهای مرکز آمار ایران، جمعیت کشور در حال حاضر ۸۵ میلیون و ۷۶ هزار و ۹۴۸ نفر و نرخ رشد جمعیت ۱.۲۴ درصد است.

وضعیت اقتصادی، معیشت، مسکن در کنار مشکلات اجتماعی در دهه اخیر منجر به کاهش میل و رغبت برای ازدواج و به دنبال آن، کاهش فرزندآوری شده است. مشکلاتی که فقط با بیلبوردها، صحبت‌ها و وعده‌های مسئولان پای تریبون‌ها برطرف نمی‌شود.

وقتی زن و مرد با وجود همه مشکلات گفته‌شده، قصد و نیت ازدواج دارند، مهمترین چالش پیش پای آنها، مسکن و شغل است.

نبود نظارت و بی‌قانونی موجود در زمینه‌های مختلف از جمله مسکن و شغل، سبب‌شده بسیاری از افراد از مسیر ازدواج خارج شوند و آنهایی که ازدواج کردند هم آن‌قدر با مشکلات فراوان دست به گریبان هستند که به ندرت به موضوع جمعیت فکر می‌کنند.

با این حال، مسیر جوانی جمعیت از درمان ناباروری ۴.۵ میلیون زوج نابارور نمی‌گذرد و این واقعیتی است که مسئولان باید به آن توجه کرده و در این مسیر فقط بر طبل درمان ناباروری نکوبند.

در این زمینه ممکن است گفته شود زوجین نابارور خودشان قصد بچه‌دارشدن دارند و نمی‌توانند، اما آنهایی که با وجود گذشت چند سال از ازدواج، هنوز بچه‌دار نشدند، در واقع تمایلی به آن ندارند. هر چند این تفکر نادرست است و باید از آنها پرسید کدام مشکل سبب‌شده تاکنون بچه‌دار نشوند و چرا نمی‌توانند موانع مختلف را از پیش پای خود بردارند.

انتهای پیام/